Toczeń układowy rumieniowaty – przyczyny, objawy, sposoby leczenia

Toczeń układowy – co to jest?

Toczeń układowy rumieniowaty to jeden z rodzajów toczni rumieniowatych. Dla określenia tej choroby stosuje się także skrót SLE, pochodzący od angielskiej nazwy systemic lupus erythematosus, lub termin toczeń trzewny. Toczeń układowy to choroba autoimmunologiczna. Rozwija się na tle niejasnych i złożonych zaburzeń układu odpornościowego, który kieruje się przeciwko własnemu organizmowi. Charakteryzuje się występowaniem stanu zapalnego w obrębie wielu narządów i tkanek. Stąd też wywodzi się człon „układowy” w nazwie choroby. Toczeń układowy ma przewlekły przebieg z okresami nawrotów i remisji. Chorobę najczęściej stwierdza się w grupie kobiet w wieku reprodukcyjnym, czyli 16–55 lat, choć pojawić się może na każdym etapie życia. Pamiętaj, że toczeń układowy u dzieci jest także możliwy. Uważa się, że u mężczyzn występuje około 8–10 razy rzadziej niż u kobiet.

Jakie są przyczyny tocznia układowego?

Jak dotąd nie określono dokładnej przyczyny powstania tocznia układowego. Do jego zaistnienia konieczne jest występowanie uwarunkowanej genetycznej podatności i dodatkowego bodźca. Czynnikami wyzwalającymi toczeń układowy u osób predysponowanych genetycznie mogą być:

• czynniki zakaźne, w tym, m.in. wirus Epsteina-Barr, ludzkie retrowirusy;

• czynniki hormonalne – uważa się, że częstsze występowanie choroby wśród kobiet związane jest z wpływem hormonów płciowych – estrogenów, prolaktyny – oraz ze stosowaniem hormonalnych środków antykoncepcyjnych czy hormonalnej terapii zastępczej;

• leki odpowiedzialne za tzw. toczeń polekowy, a wśród nich m.in.: prokainamid, izoniazyd, hydralazyna, antagoniści TNF-alfa, chlorpromazyna, interferon, metyldopa;

• ekspozycja na światło słoneczne – wiąże się z ryzykiem uszkodzenia komórek naskórka, których obumarłe części są fizjologicznie usuwane przez makrofagi. W toczniu proces ten ulega zaburzeniu i obumarłe części naskórka stają się celem dla autoprzeciwciał. Toczeń układowy a słońce to dość częsta zależność;

• inne, m.in.: dieta wysokotłuszczowa, nikotyna, rozpuszczalniki organiczne, aminy aromatyczne. Związki krzemu również mogą stymulować rozwój chorób autoimmunologicznych.

Toczeń układowy – objawy

Toczeń układowy charakteryzuje się szerokim zakresem objawów. Jego obraz kliniczny można najogólniej podzielić na objawy ogólne i ze strony poszczególnych narządów. Na początkowym etapie choroby dolegliwości mogą dotyczyć jednego narządu. Z czasem pojawiają się objawy ze strony kolejnych narządów i układów. W zależności od tego, które narządy i w jakim stopniu zostały zaatakowane przez chorobę, pacjenci mogą zmagać się z bardzo różnymi jej postaciami.

Ogólne objawy choroby bywają nierzadko pierwszym sygnałem zachorowania na toczeń układowy. Mogą też zwiastować zaostrzenie choroby. Do ogólnych objawów tocznia układowego zalicza się zwłaszcza:

• podwyższoną temperaturę ciała;

• spadek apetytu;

• uczucie rozbicia; 

• powiększone węzły chłonne;

• spadek masy ciała;

• zmęczenie.

Wśród objawów ze strony poszczególnych narządów najczęściej stwierdza się następujące:

• skóra – po ekspozycji na słońce na twarzy pojawia się rumień w postaci motyla, który nie przekracza bruzd nosowo-wargowych (tzw. toczeń skórny). Skórne manifestacje tocznia są też na rękach. Występują zmiany skórne rumieniowo-bliznowaciejące, zgrubienia tkanki podskórnej, nasilone wypadanie włosów, pokrzywka, siność siateczkowata, objaw Raynauda, rumień dłoni;

• nerki – stan zapalny grożący niewydolnością narządu ujawnia się zazwyczaj w ciągu pierwszych dwóch latach choroby. Problemy z nerkami dotyczą zwykle ludzi młodych. Występuje białkomocz;

• zaburzenia hematologiczne, np. limfopenia (poziom limfocytów < 1500 w 1 mm³), trombocytopenia (poziom trombocytów < 100 000 w 1 mm³), leukopenia (poziom leukocytów < 4000 w 1 mm³);

• zmiany w układzie nerwowym, np. napady drgawek, zaburzenia psychiczne, łagodne upośledzenie funkcji poznawczych (np. pamięci, planowania);

• mięśnie – wędrujący, zmieniający nasilenie ból;

• serce – zapalenie wsierdzia, zgrubienia na zastawkach serca, zapalenia naczyń wieńcowych, nasilenie miażdżycy;

• stawy – najczęściej w obrębie palców, nadgarstków, kolan, stóp. Stawy są bolesne i obrzmiałe, czasem obecny jest wysięk, rzadko ulegają deformacji;

• błony śluzowe – owrzodzenia jamy ustnej;

• układ pokarmowy – bóle brzucha, zgaga, zapalenie trzustki.

Toczeń układowy – jakie badania należy wykonać?

Diagnostyka tocznia układowego jest niezwykle szeroka. W rozpoznaniu choroby z uwagi na jej układowy charakter lekarze posiłkują się mnóstwem różnorodnych badań. Wśród nich wymienia się m.in.:

• w zakresie układu nerwowego – badania psychologiczne, neurologiczne, psychiatryczne, EEG, EMG, tomografię komputerową, rezonans magnetyczny głowy lub kręgosłupa;

• w zakresie układu ruchu – RTG stawów;

• badanie okulistyczne;

• w zakresie układu sercowo-naczyniowego – ECHO, EKG, przepływy naczyniowe;

• w zakresie układu oddechowego – RTG klatki piersiowej, scyntygrafię płuc, badanie płynu opłucnowego;

• w zakresie układu wydalniczego – kreatyninę, mocznik, USG jamy brzusznej, ogólne badanie moczu i posiew moczu.

Powyższe badania nie wyczerpują listy tych, które stosowane są w diagnostyce tocznia układowego. Wymienione badania nie muszą też zostać w całości zrealizowane u danego chorego, aby postawić rozpoznanie.

Toczeń układowy – leczenie

Leczenie tocznia układowego z uwagi na szeroki zakres objawów wymaga współpracy kilku specjalistów. Postępowanie ma charakter objawowy i zależne jest od rodzaju dolegliwości występujących u danego pacjenta. Ogólnie u chorych stosuje się leki przeciwmalaryczne i immunosupresyjne. Pomocna w leczeniu tocznia układowego jest dieta. W jadłospisie powinno się znaleźć więcej kwasów tłuszczowych omega-3 wielonienasyconych i witaminy D. Ważne jest też stosowanie się do zasad zdrowego stylu życia, aby podnieść odporność. W celu zmniejszenia częstotliwości okresów zaostrzenia chorzy powinni odpoczywać, unikać czynników wywołujących chorobę, np. światła słonecznego, konkretnych leków. Całkowite wyleczenie tocznia rumieniowatego nie jest obecnie możliwe. W przypadku polekowego tocznia układowego przebieg jest najczęściej łagodny, a objawy ustępują wraz z odstawieniem leku, który odpowiadał za wywołanie choroby. Niekiedy wprowadza się leczenie steroidami. 

1. I. Idasiak-Piechocka, A. Perkowska-Ptasińska, Toczeń rumieniowaty układowy (TRU), „Nefrologia i Dializoterapia Polska” 2016, nr 20, s. 93–99.
2. P.P. Smith, C. Gordon, Układowy toczeń rumieniowaty: obraz kliniczny, „Dermatologia po Dyplomie” 2011, t. 2, nr 2, s. 28–33.
3. J.K. Taylor, R.W. McMurray, Leczenie tocznia rumieniowatego układowego, „Dermatologia po Dyplomie” 2011, t. 2, nr 4, s. 45–52.