Co to jest słuch fonematyczny? Jak go zbadać i trenować?

Co to jest słuch fonematyczny?

Słuch fonematyczny, zwany też słuchem mownym lub percepcją fonematyczną, to zdolność odróżniania poszczególnych dźwięków, np. głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Dzięki niemu możesz odróżniać w szczególności takie dźwięki, jak „e”, „i”, „w”, „r”, „z”, „s”, „g” oraz „k”, a także dzielić słowa na sylaby i głoski. Słuch fonematyczny kształtuje się w sposób najbardziej intensywny od 1. do 2. roku życia i rozwija się do 6.-7. roku życia, kiedy to kończy się proces kształtowania mowy. Nie jest on zdolnością wrodzoną, a postępuje naturalnie poprzez kontakt z językiem, z którym dziecko ma do czynienia w najbliższym otoczeniu od chwili narodzin. Stopień jego ukształtowania warunkuje w znacznym stopniu zdolność mowy, pisania i czytania oraz komunikowania się. Ze względu na istotne znaczenie tego procesu w życiu malucha ważne jest mówienie do dziecka na każdym etapie jego rozwoju w poprawnej gramatycznie i fonetycznie formie.

Nieprawidłowo wykształtowany słuch fonematyczny sprzyja wielu różnorodnym problemom w postaci dysleksji i dysortografii. W szczególności może powodować wady wymowy, mały zasób słownictwa, trudności w pisaniu i czytaniu oraz wypowiadaniu się, a nawet kłopoty z przyswajaniem obcego języka. Prawidłowy rozwój słuchu fonematycznego w dużym stopniu zależy od funkcjonowania słuchu fizycznego, jednego z najważniejszych rodzajów słuchu. Jeżeli Twoje dziecko ma z jakiegoś powodu obniżoną wrażliwość słuchową i nieprawidłowo rejestruje np. wysokie tony, to jego słuch fonematyczny będzie gorzej funkcjonować poprzez zakłócony odbiór dźwięków w tych częstotliwościach. Zwykle występują wówczas problemy z rozwojem mowy w zakresie tych dźwięków, których słuch fizyczny nie odbiera w sposób właściwy.

Jak badamy słuch fonematyczny?

Aby potwierdzić lub wykluczyć trudności w sferze słuchu fonematycznego, przede wszystkim przeprowadza się ogólne badanie słuchu. Niepomyślne wyniki mogą wskazywać na niedosłuch, który jest najczęstszym powodem kłopotów. Pierwsze testy pod tym kątem wykonywane są już w pierwszej dobie życia po narodzinach malucha. To szybkie testy przesiewowe, które pozwalają określić rodzaj i stopień problemu. Wczesne rozpoznanie zwiększa rokowania co do zatrzymania rozwoju schorzenia i poprawy jakości słuchu oraz mowy dziecka w przyszłości. Pamiętaj, że kłopoty ze słuchem mogą mieć charakter nabyty i Ty jako osoba dorosła również możesz ich doświadczyć.

Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą mieć różne nasilenie - od lekkiego po głębokie. Stanowią one najczęściej konsekwencje uszkodzenia mózgu o różnym podłożu. Poza testem w kierunku słuchu, który można przeprowadzić również w ciągu życia malucha po zaobserwowaniu niepokojących objawów, wykonuje się też specjalne badanie słuchu fonematycznego. To test opracowany przez logopedę i neuropsycholog Elżbietę Szeląg. Niech jednak to Cię nie przeraża! Zaburzenia słuchu fonematycznego można leczyć. To nie jest trwała wada, jak np. niedosłuch odbiorczy, który może być również wrodzony lub nabyty. Doskonalenie słuchu fonematycznego odbywa się poprzez ćwiczenia słuchowo-logopedyczne.

Jak można ćwiczyć słuch fonematyczny?

Rozwijanie słuchu fonematycznego rozpoczyna się od ustalenia, z jakimi głoskami i elementami mowy mamy kłopot. Celem treningów jest wypracowanie umiejętności rejestrowania problematycznych dźwięków, a także ich praktyczne wykorzystanie w mówieniu, pisaniu i czytaniu. Ćwiczenia na słuch fonetyczny odbywają się w obecności logopedy, a mogą być kontynuowane w domu w ramach zabawy lub codziennego treningu. Form doskonalenia słuchu tego typu jest bardzo dużo. Wśród nich znajdują się m.in.: nauka wierszy, rymowanek i piosenek, rozpoznawanie i naśladowanie odgłosów zwierząt czy pojazdów, układanie zdań z rozsypanek literowych, zabawy z instrumentami, klaskanie w rytm, zabawy z głoskami, jak np. wymyślanie wyrazów na tę samą głoskę, segregowanie obrazków pod kątem konkretnych głosek itd.

Ćwiczenia na słuch fonematyczny obejmujące kłopotliwe głoski musisz powtarzać do skutku, czyli do chwili, aż Ty lub Twoje dziecko nie będziecie mieli kłopotu z prawidłowym ich rozróżnieniem. Po opanowaniu tej umiejętności wprowadza się do ćwiczeń sylaby z tymi głoskami, a na koniec wyrazy i zdania. Rozwijanie słuchu fonematycznego wymaga konsekwencji, regularności i cierpliwości.

1. E. Szeląg, Test do badania słuchu fonematycznego u dzieci i dorosłych + CD, GWP, Gdańsk 2006.
2. J. Gruba, Ocena słuchu fonematycznego u dzieci w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2012.