Dlaczego ktoś nie mówi? Czym jest mutyzm i jak go leczyć?

Co to jest mutyzm?

Określenie „mutyzm” wywodzi się od łacińskiego słowa mutus ‘niemy’. Po raz pierwszy zostało użyte w latach 30. XX wieku, choć samo zaburzenie opisywano już w wieku XIX. Polega ono na drastycznym ograniczeniu lub całkowitym zaniku możliwości porozumiewania się słownie pomimo pełnego rozumienia języka oraz braku faktycznych ograniczeń mowy.

Zaburzenie to ma charakter psychogenny, zwykle rozwija się na podłożu lękowym. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 zalicza się do grupy „zaburzeń funkcjonowania społecznego, rozpoczynających się zwykle w dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym”. 

Najczęściej wyróżniamy mutyzm całkowity (nazywany też globalnym) oraz wybiórczy (selektywny). W przypadku pierwszego, który występuje niezwykle rzadko, osoba nim dotknięta nie mówi w ogóle. Mutyzm selektywny, znacznie częstsza postać, charakteryzuje się tym, że pacjent porozumiewa się werbalnie tylko w określonych sytuacjach lub z konkretnymi osobami. 

Czym objawia się mutyzm?

Mutyzm wybiórczy jest relatywnie rzadkim problemem. Według szacunków występuje u około 0,02% dzieci i młodzieży. Ponieważ mutyzm u dorosłych pojawia się sporadycznie, zaburzenie to często jest też nazywane mutyzmem dziecięcym. Rozwija się najczęściej między 3. a 6. rokiem życia, znacznie utrudniając dziecku funkcjonowanie w społeczeństwie. 

Jakie są charakterystyczne objawy mutyzmu? Jak zachowuje się dziecko nim dotknięte?

1. Nie mówi w określonych sytuacjach i kontekstach (np. na rodzinnych spotkaniach, w szkole, u lekarza).

2. W otoczeniu, w którym czuje się całkowicie bezpiecznie, komunikuje się, a nawet bywa gadatliwe, jednak wyłącznie wobec konkretnych osób.

3. Jego mimika jest skąpa, dziecko rzadko się uśmiecha, unika kontaktu wzrokowego.

4. W kontaktach społecznych sprawia wrażenie sztywnego, spiętego, może poruszać się w nienaturalny sposób, tak jakby chciało „zapaść się pod ziemię”.

5. Z typowymi objawami mutyzmu mogą współwystępować dodatkowe symptomy zaburzeń lękowych, np. dolegliwości somatyczne, unikanie sytuacji społecznych, nadwrażliwość na bodźce.

6. Dziecko z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu lub w szkole może być postrzegane jako nieśmiałe, ewentualnie niewychowane (bo np. nie mówi „Dzień dobry”, wchodząc do sali).
   

Aby zdiagnozować mutyzm wybiórczy, konieczne jest stwierdzenie występowania pewnych charakterystycznych cech. Przede wszystkim selektywność musi pojawiać się konsekwentnie, czyli dziecko (o którym wiemy, że opanowało mowę) nie odzywa się zawsze w tych samych sytuacjach (np. w szkole). Ponadto objawów nie da się wyjaśnić w inny sposób, przyczynami takimi, jak: trudności artykulacyjne, opóźniony rozwój mowy, zaburzenia ze spektrum autyzmu czy schizofrenia. Problemy z komunikacją muszą trwać minimum 4 tygodnie (nie wliczamy w to czasu, gdy dziecko wdraża się w nową sytuację czy w grupę społeczną, np. rozpoczynając naukę w szkole). 

Przyczyny mutyzmu

Skąd się bierze mutyzm wybiórczy u dzieci (i niektórych dorosłych)? Jak to się dzieje, że osoba potrafiąca mówić, często bardzo komunikatywna w środowisku rodzinnym, nie odzywa się do nikogo poza domem? Odpowiedź nie jest jednoznaczna, najczęściej jednak mówi się o podłożu psychogennym. Dziecko reaguje swego rodzaju blokadą na wydarzenia wywołujące lęk lub inne silne emocje. Dodatkowo niektóre źródła wskazują na występowanie predyspozycji genetycznych.

Do najczęstszych czynników wywołujących mutyzm wybiórczy należą:

• przeżycie silnej traumy, takiej jak bycie świadkiem wypadku lub uczestniczenie w nim czy nagła śmierć kogoś bliskiego;

• dysfunkcje w rodzinie (przemoc psychiczna, fizyczna, seksualna, występowanie „sekretów”, których nie wolno ujawniać);

• poważne zmiany w życiu młodego człowieka – rozstanie rodziców, narodziny rodzeństwa, przeprowadzka;

• podwyższona podatność na stres, nadmierna wrażliwość.

Na czym polega terapia mutyzmu?

Zaniedbany mutyzm dziecięcy zwiększa ryzyko wystąpienia w przyszłości takich zaburzeń, jak: szeroko pojęta nerwica lękowa, fobia szkolna, fobia społeczna czy depresja. Może także ulec utrwaleniu, co daje początek problemowi mutyzmu u dorosłych. Konieczna jest więc jak najwcześniejsza diagnoza, a następnie podjęcie terapii. 

Jak pracować z dzieckiem z mutyzmem? Do kogo udać się po pomoc? Po zdiagnozowaniu przez psychiatrę (psycholog nie stawia diagnozy, może natomiast wspierać w leczeniu) młody człowiek powinien jak najszybciej podjąć terapię, dostosowaną do indywidualnej sytuacji. Za najskuteczniejszą w przypadku mutyzmu wybiórczego uważana jest psychoterapia poznawczo-behawioralna, skupiająca się na wypracowaniu prawidłowych wzorców zachowań i neutralizowaniu bodźca lękowego. Specjaliści często sięgają także po terapię rodzinną oraz po dodatkowe formy pracy, takie jak psychoedukacja czy trening fizjologiczny (np. nauka prawidłowego oddychania). Pomocna w leczeniu mutyzmu wybiórczego może być również terapia logopedyczna. Rzadko wprowadza się leczenie farmakologiczne. 

Ważne, by w proces terapii zaangażować wszystkie środowiska, w których funkcjonuje dziecko, a więc m.in. rodzinę i wychowawców. Szybkie podjęcie leczenia i udzielenie młodemu człowiekowi niezbędnego wsparcia w większości przypadków pozwala zapobiec nawarstwianiu się trudności i utrwaleniu mutyzmu do wieku dorosłego.