Opóźniony rozwój mowy – przyczyny i sposoby postępowania

Jak rozwija się mowa?

Umiejętności ubierania myśli w słowa i komunikowania ich otoczeniu są właściwe jedynie gatunkowi ludzkiemu. 

Choć, aby nauczyć się mówić i rozumieć mowę, potrzebujemy kilku lat, nasz organizm przygotowuje się do tego zadania już w okresie prenatalnym. Kształtuje się wówczas układ nerwowy, aparat artykulacyjny, rozwija się słuch fonematyczny, odpowiedzialny za rozróżnianie dźwięków języka. W związku z powyższym prawidłowy lub opóźniony rozwój mowy ma swoje podłoże już na pierwszym etapie życia. 

W pierwszych miesiącach niemowlę uczy się rozpoznawać melodię języka oraz naśladować pojedyncze dźwięki. Zjawisko to, nazywane głużeniem, ma charakter odruchu i nie służy komunikacji. Około 6 miesiąca życia zastępowane jest ono przez gaworzenie, które polega na łączeniu wymawianych wcześniej samogłosek ze spółgłoskami. W wyniku tego powstają sylaby, niemające jeszcze konkretnego znaczenia. Gaworzenie pozwala dziecku na naukę kontrolowania strun głosowych, warg i języka. Jest to istotny etap w rozwoju, przygotowujący do wymawiania słów. Aby mały człowiek nauczył się mówić, musi w tym okresie słyszeć mowę otoczenia. Przed ukończeniem roku niemowlak biernie opanowuje kilka podstawowych słów, czyli zaczyna je rozumieć, pomimo że sam nie umie ich odtworzyć. 

Między 12 a 15 miesiącem dziecko powinno zacząć wypowiadać pierwsze, dwusylabowe wyrazy. W drugim roku życia zaczyna rozumieć, że słowa służą do komunikacji – można nimi nazywać przedmioty, wyrażać swoje potrzeby itp. W tym czasie powinno też już reagować na swoje imię. 

Od tego momentu rozpoczyna się bardzo intensywny rozwój mowy. W okolicach trzecich urodzin dziecko mówi już zdaniami, jednak pełną zdolność posługiwania się językiem rozwija nawet do 9 roku życia. 

Kiedy mówimy o opóźnionym rozwoju mowy?

Z różnych powodów rozwój umiejętności posługiwania się językiem może zostać zaburzony. Możemy podejrzewać, że rozwój mowy jest opóźniony, jeżeli dziecko nie opanowało pewnych kompetencji językowych w wieku, w którym większość dzieci osiąga dany etap rozwoju, a różnica ta wynosi około 6 miesięcy lub więcej. Granice są płynne, a odchylenia od nich – normalne. Warto jednak bacznie obserwować postępy młodego człowieka i zwrócić uwagę na następujące zjawiska:

• dziecko między 20 a 30 miesiącem życia wypowiada tylko pojedyncze słowa, nie reaguje na imię ani na polecenia;

• wydaje się nie reagować na dźwięki otoczenia;

• komunikuje się „po swojemu” z wybraną osobą (mamą, rodzeństwem), reszta otoczenia nie jest w stanie się z nim porozumieć;

• nie wskazuje paluszkiem przedmiotów;

• nie sygnalizuje werbalnie swoich potrzeb;

• wypowiada słowa, ale nie wykazuje płynności mówienia; gdy musi coś powiedzieć, napina się, widać, że wkłada w to dużo wysiłku; 

Problem mogą sygnalizować również stale otwarta buzia, chrapanie, niechęć do picia z otwartego kubka lub konsumowania konkretnych konsystencji pokarmów. 

Warto pamiętać, że na opóźniony rozwój mowy mogą wskazywać także mniej oczywiste sygnały, często niełączone przez rodziców z mówieniem. O tym, że dziecko ma kłopot z komunikacją, mogą świadczyć takie symptomy, jak unikanie kontaktu z innymi czy agresja.

Jakie są rodzaje opóźnienia rozwoju mowy?

Najpowszechniejszy i najprostszy podział, uwzględniający przyczynę problemu, wyróżnia samoistny i niesamoistny opóźniony rozwój mowy. 

Z pierwszym mamy do czynienia wówczas, gdy nie towarzyszy mu inna choroba lub zaburzenie. Może być wynikiem braku dojrzałości aparatu artykulacyjnego, ogólnego opóźnienia rozwoju motorycznego czy niewystarczającej stymulacji ze strony otoczenia. 

Niesamoistny opóźniony rozwój mowy natomiast jest wtórny względem innych, bardziej złożonych trudności, jak niepełnosprawność intelektualna, autyzm dziecięcy (także zespół Aspergera, choć obecnie odchodzi się od tego określenia), uszkodzenie słuchu lub choroby układu nerwowego. Objawy opóźnionego rozwoju mowy u dzieci mogą również sygnalizować możliwość wystąpienia w przyszłości ADHD.

W określeniu charakteru i przyczyn opóźnionego rozwoju mowy specjalizuje się logopeda. Ustala on nie tylko powody, dla których dziecko nie nabywa kompetencji językowych w spodziewanym czasie, ale także prowadzi terapię logopedyczną, która w większości przypadków pozwala rozwiązać problem lub zmniejszyć trudności z komunikacją wynikające np. z upośledzenia intelektualnego. Logopeda proponuje również ćwiczenia do realizowania w domu. Ich rzetelne wykonywanie jest bardzo istotne dla uzyskania oczekiwanych efektów. 

Jak pomóc dziecku z opóźnionym rozwojem mowy

W przypadku podejrzenia, że mowa u dziecka nie rozwija się prawidłowo, zawsze warto skorzystać z pomocy specjalisty. Logopeda zdiagnozuje przyczynę, a także zaproponuje ćwiczenia adekwatne dla konkretnego problemu. Inaczej bowiem pracuje się w przypadku opóźnienia rozwoju mowy u 3-latka, inaczej u 5-latka. Może się również zdarzyć, że dziecko zostanie skierowane np. do ortodonty, jeśli źródło problemu leży w wadzie zgryzu, lub do laryngologa, w przypadku kłopotów ze słuchem. Jeśli mowa nie rozwija się w wyniku problemów psychologicznych, pomocna może być psychoterapia. 

Jako rodzic wspieraj rozwój mowy dziecka w domu, stosując proste ćwiczenia i zwracając uwagę na zdrowe nawyki. Mów do malucha w prawidłowy sposób, nie stosuj zbędnych zdrobnień czy zmiękczeń. Nazywaj przedmioty codziennego użytku, pozwalaj dziecku na zadawanie pytań, konstruowanie próśb, nawet jeśli wiesz bez słów, o co mu chodzi. 

Pamiętaj, że zarówno oddziaływania w domu, jak i terapia logopedyczna to procesy długofalowe. W większości przypadków przynoszą zadowalające efekty, potrzeba jednak cierpliwości, konsekwencji i pozytywnego nastawienia. 

Problemy z komunikacją nierzadko powodują u dzieci trudności w relacjach społecznych. U młodego człowieka, który czuje się izolowany czy odrzucony przez rówieśników, może dojść do spadku poczucia własnej wartości, a nawet stanów depresyjnych. W takim przypadku dziecko z opóźnionym rozwojem mowy powinno uzyskać fachową pomoc.