Autyzm wysokofunkcjonujący – jak się objawia i jak sobie z nim radzić?

Zaburzenia ze spektrum autyzmu – co to takiego?

Aby zrozumieć, czym jest autyzm wysokofunkcjonujący, trzeba zacząć od wyjaśnienia terminu „autyzm”. Źródłem tego słowa jest greckie słowo „autos”, które oznacza „sam”. Pojęcie to funkcjonowało już na początku XX stulecia i początkowo określało brak umiejętności utrzymywania relacji z otoczeniem. Według psychiatrów z ubiegłego stulecia osoby dotknięte tym zaburzeniem wolały zastępować rzeczywisty świat wyimaginowanymi relacjami. Dziś problem został znacznie głębiej zbadany, a definicja zjawiska jest znacznie szersza. Autyzm to całe spektrum zachowań, które w bardzo różny sposób wskazują na trudności w wyrażaniu uczuć i nawiązywaniu kontaktów społecznych. Dodatkowo mogą pojawić się zaburzenia integracji sensorycznej (SI). To całościowe zaburzenie rozwojowe dotyczy zarówno dzieci, jak i dorosłych, a każdy człowiek reprezentuje indywidualny zestaw cech. Osoba autystyczna zazwyczaj nie patrzy innym w oczy, ma trudności z mówieniem i nawiązywaniem relacji, a także bywa nadwrażliwa na hałas i dotyk. Pierwsze objawy można dostrzec już w dzieciństwie, najczęściej do 3. roku życia.

Zachowania osób z autyzmem – np. przejawianie zainteresowań w wąskich dziedzinach, monotematyczność czy brak utrzymywania kontaktu wzrokowego – często spotykają się z niezrozumieniem, a niekiedy bywają też wyśmiewane. Jednak czujni rodzice, którzy szybko zgłaszają się po diagnozę, pomagają swoim dzieciom przystosować się do funkcjonowania w społeczeństwie i traktować swoją inność jako atut.

Autyzm wysokofunkcjonujący – co to znaczy?

Autyzm wysokofunkcjonujący to łagodniejsza odmiana omawianego zaburzenia. O takiej postaci mówimy, gdy osoby dotknięte tym problemem dość łatwo adaptują się do standardów życia społecznego i przejawiają nieliczne cechy typowe dla spektrum. W swoim środowisku zazwyczaj postrzegane są po prostu jako indywidualiści lub introwertycy. Przeważnie znajdują dobrą pracę i zakładają rodziny, ale ciągle towarzyszy im poczucie inności. Takie osoby są często diagnozowane dopiero w dorosłym życiu, np. w toku terapii poznawczo-behawioralnej, podjętej z zupełnie innego powodu – lub do końca życia pozostają nieświadomi źródła swoich problemów. 

Jedna z definicji autyzmu wysokofunkcjonującego mówi o tym, że objawy zaburzenia są uważane za łagodne, ponieważ społeczeństwo ich nie dostrzega. W rzeczywistości jednak może się okazać, że osoba w spektrum płaci bardzo wysoką cenę za to, aby dobrze adaptować się do społecznych standardów i poniekąd maskować swoją inność. Dlatego tak ważna jest obserwacja samego siebie, która pozwoli szybciej rozpocząć terapię i jeszcze lepiej przystosować się do życia w społeczeństwie.

Za łagodną odmianę zaburzeń ze spektrum uznawany jest zespół Aspergera. Jego znakiem rozpoznawczym jest niechęć do przytulania się, brak kontaktu wzrokowego, nadmierne przywiązanie do rytuałów oraz zaburzone rozumienie mowy, w którym wszystko rozumiane jest dosłownie i nie ma miejsca na abstrakcję. Do tego dochodzi też pewna niezręczność ruchowa, za którą nie idzie opóźnienie intelektualne. Wręcz przeciwnie, osoby z Aspergerem często wyróżniają się ponadprzeciętną inteligencją.

Do omawianej grupy można zaliczyć autyzm atypowy – w tym przypadku występują symptomy charakterystyczne dla spektrum, jednak dziecko (lub osoba dorosła) nie spełnia wszystkich kryteriów diagnostycznych autyzmu. Mniejsza ilość trudnych zachowań sprawia, że taka osoba lepiej funkcjonuje w społeczeństwie.

Jakie są przyczyny autyzmu wysokofunkcjonującego?

Przyczyny autyzmu wysokofunkcjonującego są dokładnie takie same, jak w przypadku wszystkich zaburzeń ze spektrum. Problem ma swoje źródło w zaburzeniach neurologicznych, a wśród najczęściej wymienianych powodów jego powstawania są:

• uwarunkowania genetyczne – mowa tu przede wszystkim o genie EN2 w chromosomie 7 i genach, które znajdują się w chromosomach 3, 4 i 11. Dziedziczeniu podlegają takie cechy, jak trudności adaptacyjne;

• zaburzenia o charakterze metabolicznym – np. nietolerancja kazeiny czy glutenu;

• urazy okołoporodowe;

• wiek ojca powyżej 40. roku życia;

• toksoplazmoza (wrodzona, nie nabyta);

• uszkodzenia centralnego układu nerwowego;

• infekcje i częste antybiotykoterapie w okresie niemowlęcym;

• słaba odporność i skłonność do alergii.

W niektórych środowiskach utrzymuje się przekonanie, że autyzm może być efektem ubocznym niektórych szczepionek. Nie istnieją jednak żadne rzetelne dowody naukowe, które mogłyby potwierdzić tego rodzaju teorie. 

Autyzm wysokofunkcjonujący – objawy 

Osoba autystyczna przejawia zespół charakterystycznych cech. Autyzm dziecięcy można rozpoznać po zachowaniach, sposobie komunikacji oraz poziomie przystosowania do życia w społeczeństwie. W przypadku osób z autyzmem wysokofunkcjonującym tych typowych symptomów jest znacznie mniej. Pod wieloma względami taki człowiek nie wyróżnia się z tłumu, ponieważ umie nawiązywać i podtrzymywać relacje społeczne, a także – przynajmniej na pierwszy rzut oka – nie przejawia większych trudności w komunikacji. 

Do głównych cech, na podstawie których można rozpoznać autyzm wysokofunkcjonujący, należą:

• ograniczone zainteresowania i skłonność do poświęcania się jednemu hobby. Przeważnie są to wąskie dziedziny, takie jak informatyka, botanika czy ornitologia. U dzieci objawia się to poświęcaniem większej uwagi konkretnemu przedmiotowi lub kategorii przedmiotów (np. samochodzikom lub zegarom), a u dorosłych wiąże się z bardzo wąską specjalizacją;

• umiejętność zapamiętywania szczegółowych informacji;

• ponadprzeciętna inteligencja i wybitne zdolności w naukach ścisłych, takich jak matematyka czy fizyka. Pamiętaj, że nie jest to reguła i nie należy spodziewać się, że w każdej osobie dotkniętej autyzmem wysokofunkcjonującym objawi się geniusz;

• sztywność zachowań, połączona z niechęcią do zmian – w praktyce oznacza to, że taka osoba przywiązuje większą wagę do codziennych rytuałów i powtarzalności zachowań, które dają jej poczucie bezpieczeństwa;

• nadwrażliwość na hałas i niechęć do przebywania w miejscach, gdzie można doświadczyć zbyt wielu bodźców naraz;

• trudność w wyrażaniu emocji – wysokofunkcjonujący autystycy mają przyjaciół i wchodzą w związki, jednak część konwenansów społecznych pozostaje dla nich nienaturalna i niezrozumiała. Aby lepiej funkcjonować w społeczeństwie, muszą się ich nauczyć;

• trudności w relacjach romantycznych – osoby z autyzmem potrafią je tworzyć, jednak sporo je to kosztuje. Na przykład osoba w spektrum autyzmu nie rozumie, dlaczego ludzie się całują i w jej opinii jest to pozbawiona sensu wymiana płynów ustrojowych.

Spektrum autyzmu jest pojęciem bardzo szerokim. Trzeba brać pod uwagę fakt, że każda osoba dotknięta tym zaburzeniem ma indywidualny zestaw cech. 

Autyzm wysokofunkcjonujący u dzieci – jak wygląda?

Diagnostyka we wczesnych latach życia – dotyczy to zarówno autyzmu dziecięcego, jak i autyzmu atypowego – przebiega według ściśle określonych kryteriów. Oceniane są m.in. zachowania, zdolności komunikacyjne oraz umiejętności społeczne. Zaburzenia u dzieci także mogą zostać sklasyfikowane jako wysokofunkcjonujące. W praktyce oznacza to, że maluch:

• komunikuje się z rówieśnikami, choć jego mowa bywa nieco zaburzona;

• potrafi bawić się z innymi dziećmi, jednak preferuje samodzielną zabawę z udziałem ulubionych przedmiotów;

• ma jedno hobby, któremu poświęca uwagę;

• jest nadwrażliwy na hałas i źle reaguje na nadmiar bodźców – wizyty w centrach handlowych są dla niego ogromnym obciążeniem;

• nie potrafi wyrażać emocji, dlatego zdarza mu się wpadać w złość;

• uwielbia rutynę i nie najlepiej znosi zmiany.

Zaburzenia ze spektrum u dzieci rozpoznawane są przeważnie do 3. roku życia i statystycznie częściej dotyczą chłopców niż dziewczynek.

Autyzm wysokofunkcjonujący u dorosłych – jak go rozpoznać?

Wysokofunkcjonujący autyzm u dorosłych bywa utożsamiany z zespołem Aspergera lub z introwertyzmem. Dorośli dotknięci tą formą zaburzenia potrafią tak dobrze przystosować się do reguł życia społecznego, że trudno zauważyć, z jakim problemem się zmagają. Czasem miewają trudności z okazywaniem uczuć, a relacje z ludźmi bywają dla nich wyzwaniem. Niektórzy unikają zatłoczonych galerii handlowych i najlepiej czują się w spokojnym otoczeniu. Zdecydowana większość z nich pracuje i zakłada rodziny. W przeciwieństwie do osób z autyzmem niskofunkcjonującym mogą oni żyć w pełni samodzielnie.

Większość osób dorosłych dotkniętych tym zaburzeniem dostrzega swoją inność, jednak nie zawsze potrafi określić jej źródło. Diagnoza rozpoczyna się dopiero wtedy, gdy człowiek trafia na terapię z powodu trudności adaptacyjnych czy depresji. Nie istnieje jeden oficjalny test czy badanie na autyzm, jednak wciąż tworzone są narzędzia, które pomagają lepiej diagnozować problem. Podstawą jest oczywiście szczegółowy wywiad medyczny, przeprowadzany przez lekarza rodzinnego, psychologa lub psychiatrę. Specjaliści rozpoczynają zazwyczaj od wykluczenia innych chorób, które mogą dawać podobne objawy. Po otrzymaniu diagnozy warto rozpocząć terapię, która pomoże w lepszym przystosowaniu się do funkcjonowania w społeczeństwie. 

Najpopularniejsze metody terapii osób z autyzmem wysokofunkcjonującym

Osoby dotknięte autyzmem wysokofunkcjonującym – mimo że w niewielkim stopniu różnią się od innych – nie powinny rezygnować z terapii. Właściwie dobrana metoda pomoże im jeszcze lepiej radzić sobie w życiu i czerpać przyjemność z relacji z innymi ludźmi. Najlepiej sprawdzi się terapia poznawczo-behawioralna pod okiem dobrego specjalisty. Jej podstawowym celem jest zrozumienie przyczyn określonych zachowań i wypracowanie wzorców, które pozwolą na jak najlepsze funkcjonowanie. Doskonałym uzupełnieniem dla sesji terapeutycznych będzie trening umiejętności społecznych, który zazwyczaj odbywa się w grupach.

Bardzo przydatne mogą okazać się różne formy coachingu, pod warunkiem że trener zna specyfikę problemu. Systematyczną terapię warto uzupełnić metodami wspierającymi, takimi jak nauka technik relaksacyjnych lub muzykoterapia. Doskonale sprawdza się również arteterapia, czyli terapia przez sztukę.

1. S. Goldstein i in., Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017.
2. T. Grandin i in., Mózg autystyczny, Wydawnictwo Copernicus Center Press, Kraków 2018.
3. T. Pietras i in., Spektrum autyzmu – od diagnozy i terapii do integracji i inkluzji, Wydawnictwo Continuo, Radom 2022.