Osobowość paranoiczna – co to znaczy? Przyczyny powstania i objawy

Osobowość paranoiczna – co to znaczy?

Osobowość paranoiczna to zaburzenie osobowości, dla którego określenia stosuje się także nazwę paranoiczne zaburzenie osobowości. Jest to kolejne spośród szeregu innych zaburzeń psychicznych, które zostanie omówione w naszych poradnikach. Na Welbi.pl możesz przeczytać również o takich zaburzeniach osobowości jak osobowość schizotypowa, osobowość dyssocjalna, osobowość chwiejna emocjonalnie i osobowość anankastyczna.

Osobowość paranoiczna charakteryzuje się występowaniem chłodu emocjonalnego, nadmiernej podejrzliwości, wrogości, wzmożonej wrażliwości na krytykę i lekceważenie, wycofywaniem się z kontaktów społecznych czy brakiem zdolności do wybaczania urazy. To najbardziej typowe cechy osobowości paranoidalnej.

Osobowość paranoiczna – przyczyny powstania

Podłoże powstania paranoicznego zaburzenia osobowości nie zostało w pełni wyjaśnione. Specjaliści zwracają uwagę na mieszany – biologiczno-psychologiczny – charakter przyczyn powstawania tego zaburzenia. Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń osobowości ważną rolę odgrywają uwarunkowania genetyczne, obciążony wywiad rodzinny w kierunku chorób psychicznych i trudne doświadczenia z okresu dzieciństwa. Objawy osobowości paranoicznej z reguły dają o sobie znać na etapie wczesnej dorosłości. Szacuje się, że tego typu zaburzenie dotyczy 0,5–2,5% populacji. Częściej jest ono rozpoznawane wśród mężczyzn niż kobiet. Podkreśla się, że paranoiczne zaburzenie osobowości może być podłożem powstania innych problemów ze zdrowiem psychicznym, na przykład podnosić ryzyko zaburzeń urojeniowych, depresji, schizofrenii paranoidalnej, agorafobii, zaburzeń lękowych i nadużywania substancji psychoaktywnych.

Do zaostrzenia objawów u osób, które wcześniej zdradzały już cechy osobowości paranoicznej, przyczyniają się pewne sytuacje społeczne, m.in. poczucie odmienności od reszty z grupy społecznej, poczucie niepewności w kwestii statusu społecznego (np. nagła utrata pozycji społecznej, znalezienie się w nowej grupie, izolacja społeczna), poczucie bycia ocenianym przez ludzi posiadających władzę. 

Kryteria diagnostyczne osobowości paranoicznej

Rozpoznaniem osobowości paranoicznej zajmuje się lekarz psychiatra. Aby można było dokładnie określić przyczynę powstania tego zaburzenia, konieczne może okazać się wykonanie szeregu badań. Poza podstawami, którymi są szczegółowo przeprowadzony wywiad i badania psychologiczne (testy), mogą zostać zlecone badania neuroobrazowe, takie jak rezonans magnetyczny, tomografia komputerowa i EEG. 

W celu trafnego rozpoznania specjalista posiłkuje się powszechnie przyjętymi wymogami diagnostycznymi. W ICD-10 znajdują się następujące kryteria osobowości paranoicznej:

• nadmierna wrażliwość na odrzucenie i niepowodzenia,

• koncentrowanie się na wyjaśnieniu wydarzeń dotyczących zarówno bezpośrednio chorego, jak i świata,

• skłonność do długotrwałego przeżywania przykrości,

• podejrzenia dotyczące wierności ze strony przyjaciół i partnera życiowego,

• sztywne poczucie własnych praw, niedostosowane do aktualnej sytuacji,

• postrzeganie działań otoczenia jako wrogich lub pogardliwych, podejrzliwość,

• przecenianie własnego znaczenia, utrwalona postawa ksobna.

Z kolei w DSM-V przedstawione zostały takie symptomy osobowości paranoicznej:

• podejrzewanie innych bez wystarczającej podstawy o oszukiwanie, szkodzenie, wykorzystywanie,

• nadmierne zajmowanie się nieuzasadnionymi wątpliwościami odnośnie do zaufania i lojalności ze strony bliskich osób i współpracowników,

• opór wobec okazywania zaufania innym z powodu obawy przed złośliwym wykorzystaniem przekazanych informacji,

• dopatrywanie się w obojętnych wypowiedziach lub wydarzeniach poniżenia i zagrożenia,

• uporczywe okazywanie urazy (np. niemożliwość wybaczania lekceważenia, zniewagi, krzywdy),

• dopatrywanie się ataków ze strony ludzi, którzy nie mają takich intencji, szybkie reagowanie gniewem i kontratakiem,

• okazywanie nieuzasadnionych podejrzeń dotyczących partnera seksualnego.

Trudności diagnostyczne osobowości paranoicznej 

Szacuje się, że w 3/4 przypadków osobowość paranoiczna współwystępuje z innymi zaburzeniami osobowości. Sytuacja ta znacznie utrudnia postawienie trafnego rozpoznania. Z uwagi na skalę problemu wyodrębnione zostały różne odmiany paranoicznego zaburzenia osobowości. Millon i Davis dokonali rozróżnienia tego rodzaju osobowości na: 

• fanatyczną – ze znaczącym udziałem cech osobowości narcystycznej,

• zrzędliwą – ze znaczną domieszką cech osobowości bierno-agresywnej,

• wyizolowaną – ze znaczną domieszką cech osobowości unikającej,

• zatwardziałą – ze znaczącym udziałem cech osobowości kompulsywno-obsesyjnej,

• złośliwą – ze znaczną domieszką cech osobowości sadystycznej.

Osobowość paranoiczna – jak postępować? 

Leczenie paranoicznego zaburzenia osobowości jest trudne. Zmagające się z nim osoby z reguły nie widzą żadnych problemów i nie czują potrzeby zmiany swojego zachowania. Leczenie osobowości paranoicznej opiera się na psychoterapii, ale u różnych chorych skuteczne mogą być inne jej rodzaje. Działania te skupiają się na poprawie zdolności radzenia sobie z codziennością, treningu umiejętności społecznych – nauce komunikacji i polepszeniu relacji społecznych. Przykładowe rodzaje to terapia poznawczo-behawioralna i terapia psychodynamiczna. Farmakoterapia odgrywa wyłączenie rolę wspomagającą. Stosowana jest głównie w przypadku jednoczesnego występowania osobowości paranoicznej i innych zaburzeń psychicznych. Zastosowanie znajdują głównie leki przeciwlękowe, antydepresyjne i przeciwpsychotyczne.