Kompleks Edypa – kiedy jest on problemem?

Czym jest kompleks Edypa? 

Zacznijmy od nazwy. Termin wywodzi się z mitologii greckiej. Wyrocznia delficka przepowiedziała, że Edyp, syn Lajosa i Jokasty, zabije swojego ojca i poślubi matkę. Dowiedziawszy się o tym, Lajos porzucił syna. Kiedy Edyp dorósł, postanowił opuścić rodzinne strony, by zapobiec zabiciu własnego ojca. Niestety nie miał świadomości, że wychowujący go ludzie nie byli jego prawdziwymi rodzicami. W wyniku nieszczęśliwego zbiegu okoliczności Edyp jednak zgładził Lajosa, a następnie poślubił Jokastę. 

Odnosząc się do mitu, Zygmunt Freud wprowadził pojęcie kompleksu Edypa. Określa ono naturalną fazę rozwoju psychoseksualnego. Według Freuda zjawisko to występuje u dzieci płci męskiej między 3. a 5. rokiem życia i polega na pragnieniu chłopca, by związać się z własną matką i pozbyć się ojca. Często używane jest również określenie „syndrom Edypa i Elektry”. Zjawisko kompleksu Elektry opisał Carl Gustav Jung. Według niego jest to pociąg dziewczynki (również w wieku 3–5 lat) do ojca i nienawiść do matki jako potencjalnej rywalki.

Objawy kompleksu Edypa

Co o syndromie Edypa mówi współczesna psychologia? Kompleks Edypa jest naturalną fazą w rozwoju psychoseksualnym dzieci. Choć niektórzy rodzice z trudem to akceptują, dziecko zaczyna interesować się swoimi narządami płciowymi jako źródłem przyjemności już w wieku przedszkolnym. Jest to zjawisko zdrowe i stanowi normalny etap rozwoju. Mały człowiek zaczyna wówczas podświadomie kierować zainteresowanie w stronę jedynej dostępnej dla niego osoby płci przeciwnej – rodzica. 

W przypadku syndromu Edypa kilkuletni chłopiec zaczyna dążyć do utrzymywania kontaktu fizycznego z matką. Obserwuje i próbuje naśladować ojca w okazywaniu mamie zainteresowania. Może chcieć razem z nią spać, dotykać ją, całować w usta. Jednocześnie postrzega tatę jako zagrożenie i stara się na różne sposoby odsunąć go od matki. Nierzadko otwarcie okazuje wrogość dorosłemu „rywalowi” i zazdrość. 

Kompleksowi Edypa towarzyszy tzw. lęk kastracyjny. Kilkulatek podświadomie obawia się, że ojciec ukarze go za próby zawłaszczenia matki, pozbawiając go penisa. Obawa ta powoduje spadek poczucia bezpieczeństwa w relacji z rodzicem płci męskiej. Jest jednak konieczna i stymulująca dla prawidłowego przepracowania kompleksu Edypa. W efekcie syn zaczyna się identyfikować z ojcem, romantyczne uczucia i popęd seksualny względem matki przeradzają się zaś w prawidłowe przywiązanie. 

Na czym polega syndrom Elektry?

Podobne zjawisko zachodzi w przebiegu rozwoju psychoseksualnego dziewcząt. Nazwane zostało „syndromem Elektry” od mitologicznej postaci – kobiety, która pomściła zamordowanego ojca, zabijając matkę i jej kochanka.

Kilkuletnia dziewczynka zaczyna odczuwać nieuświadomiony pociąg i uczucia romantyczne względem ojca. Jednocześnie pojawia się u niej obawa przed odwetem matki, którą postrzega wówczas jako konkurencję w walce o względy taty. W wyniku tego zaczyna traktować mamę jak intruza, może nawet fantazjować o pozbyciu się jej. U dziewczynek element kompleksu Elektry – lęk kastracyjny – przybiera formę zazdrości o członek ojca. 

Jak reagować na syndrom Edypa u dzieci?

Przede wszystkim pamiętaj, że jest to zjawisko normalne, a jego wystąpienie świadczy o prawidłowym przebiegu rozwoju psychoseksualnego. To właśnie na etapie kompleksu Edypa intensywnie kształtuje się seksualność mężczyzn (a w przypadku kompleksu Elektry – seksualność kobiet). Nie wpadaj więc w panikę ani nie złość się, gdy kilkuletni syn próbuje pocałować mamę, a córka w wieku przedszkolnym powtarza, że tata ma zostać jej mężem.

Kluczowe jest zrozumienie sytuacji i zachowanie spokoju. Dziecka nie należy wyśmiewać ani krytykować. Trzeba jednak postawić zdrowe granice i delikatnie nakierowywać na adekwatne zachowania. Naucz swojego przedszkolaka, że może całować rodzica, ale tylko w policzek; pocałunek w usta zarezerwowany jest dla dorosłego partnera. Unikaj przedłużania fazy spania dziecka razem z rodzicami w łóżku. Nie dopuszczaj do sytuacji, w której syn czy córka mogliby stać się świadkami stosunku seksualnego. W przypadku deklaracji ze strony dziecka, że „chce się ożenić” z mamą lub tatą, warto spokojnie tłumaczyć, że dany rodzic ma już męża/żonę. Nie zapominaj przy tym, by okazywać dziecku szacunek i dużo czułości. 

Kompleks Edypa w dorosłym życiu

Niestety zdarza się, że kompleks Edypa – prawidłowy na wczesnym etapie życia – nie zostanie przepracowany. Może do tego dojść szczególnie wtedy, gdy relacje w rodzinie są w jakiś sposób zaburzone. Może to być silny konflikt między rodzicami, łącznie z separacją czy rozwodem. Niekiedy ojciec jest mało obecny, a matka skupia całą uwagę na synu. Zwłaszcza w przypadku rozwodu rodziców, jeśli syndrom Edypa nie zostanie potraktowany z należytą uwagą, może dojść do jego utrwalenia. Chłopiec ma bowiem wówczas poczucie, że – tak jak podświadomie pragnął – „wygrał” z ojcem i pozbył się go. W efekcie powoduje to także ugruntowanie nieprawidłowej relacji z matką.

Jakie są objawy kompleksu Edypa u dorosłego mężczyzny? Należą do nich:

• wystąpienie zachowań narcystycznych, łącznie z rozwojem osobowości narcystycznej (m.in. przeświadczenie o własnej wyjątkowości, brak odporności na krytykę, nadmierna koncentracja na swojej osobie);

• niezdolność do opuszczenia rodzinnego domu i rozpoczęcia niezależnego życia;

• trudności z budowaniem relacji romantycznych (toksyczne związki, konflikty na tle nadmiernego przywiązania do matki).

Z podobnymi skutkami dla kobiety wiąże się nieprzepracowany syndrom Elektry. Głównym problemem staje się niemożność zbudowania trwałej relacji z mężczyzną. Idealizowana postać ojca „zawiesza poprzeczkę” tak wysoko, że potencjalni partnerzy nie są w stanie do niej doskoczyć. Kobiety, u których utrwalił się kompleks Elektry, często wiążą się z mężczyznami dużo starszymi od siebie, poszukując w nich podświadomie ojca. 

Leczenie

Ponieważ opisane zaburzenie rzutuje negatywnie zarówno na funkcjonowanie dotkniętej nim osoby, jak i na jej otoczenie, warto sięgnąć po pomoc. Skutecznym sposobem na radzenie sobie z kompleksem Edypa w dorosłym życiu jest podjęcie psychoterapii. Praca terapeutyczna polega m.in. na sprawdzaniu, jakie wydarzenia z przeszłości mogły wpłynąć na fakt, że ta faza rozwoju nie została prawidłowo zamknięta. Wspólnie z psychoterapeutą dorosły człowiek uczy się budować adekwatną relację z rodzicem i wchodzić w zdrowe związki romantyczne.