Osobowość bierno-agresywna – cechy, przyczyny, terapia

Czym jest osobowość?

„To nie leży w moim charakterze”, „Już taki jestem i się nie zmienię” – z pewnością niejednokrotnie zdarzyło Ci się usłyszeć takie albo podobne stwierdzenia. Co sprawia, że ten sam człowiek w różnych sytuacjach zachowuje się nieco inaczej, ale wciąż pozostaje sobą, a osoby, które dobrze go znają, są w stanie dość dobrze przewidzieć jego reakcje?

Osobowość to zbiór względnie stałych i spójnych cech, które tworzą unikalną kombinację charakterystyczną dla danej osoby i wyróżniają ją spośród innych. Według badaczy osobowość decyduje m.in. o sile emocjonalnych reakcji na różne sytuacje, o tym, czy jesteś osobą towarzyską, czy wycofaną, jak podchodzisz do swoich obowiązków, nowych sytuacji, konfliktów. Cechy te wynikają m.in. z Twoich genetycznych predyspozycji, wychowania, wczesnych doświadczeń oraz wpływu otoczenia społecznego (również norm obowiązujących w danej kulturze, miejsca, w którym mieszkasz itp.).

Należy przy tym zaznaczyć, że nie każdy wzorzec osobowości jest tak samo zdrowy i przystosowawczy. Część ludzi spełnia kryteria diagnostyczne zaburzeń osobowości, czyli takich wzorców zachowania i przeżywania, które utrudniają normalne, codzienne funkcjonowanie w społeczeństwie oraz prowadzą do cierpienia (zarówno chorej osoby, jak i jej otoczenia). Do takich zaburzeń należy m.in. osobowość paranoiczna, dyssocjalna czy histrioniczna.

Osobowość bierno-agresywna i negatywistyczna

Czy osobowość bierno-agresywna to zaburzenie osobowości? Aktualnie nie jest uwzględniona w żadnej z oficjalnych klasyfikacji zaburzeń. Światowa klasyfikacja DSM dawniej opisywała osobowość bierno-agresywną jako odrębną jednostkę chorobową, ale obecnie zmieniła jej nazwę na osobowość negatywistyczną i umieściła w dodatku zbierającym kategorie przeznaczone do dalszego badania (znajduje się w nim też m.in. osobowość depresyjna).

Do charakterystycznych cech osobowości bierno-agresywnej zalicza się:

• kłótliwość;

• skłonność do krytyki i odrzucania autorytetów;

• silną zazdrość wobec osób, którym lepiej powodzi się w życiu;

• poczucie bycia nierozumianym i niedocenianym przez innych;

• narzekanie na własne życie;

• bierny opór przed wywiązywaniem się z obowiązków;

• naprzemienne odczuwanie wrogości oraz skruchy.

Osoba z osobowością negatywistyczną zmaga się z silnym konfliktem pomiędzy niezależnością i kontrolą z zewnątrz. Buntuje się i często stosuje bierne formy protestu. Poszukuje trudności i problemów tam, gdzie w rzeczywistości ich nie ma. Ma pesymistyczne, negatywne podejście do życia.

Zachowania pasywno-agresywne

Oczywiście nie każda osoba, która od czasu do czasu wykazuje część z opisanych wyżej zachowań i wzorców przeżywania, ma osobowość bierno-agresywną. Pasywna agresja może być stosowana jako mechanizm obronny, czyli nie do końca przystosowawcza strategia radzenia sobie z konfliktami wewnętrznymi i trudnymi emocjami (w tym przede wszystkim nieakceptowanym gniewem i agresją).

Wśród zachowań bierno-agresywnych można wymienić m.in.:

• celowe odwlekanie i wykonywanie zadań na niskim poziomie (by następnym razem zostały powierzone komuś innemu);

• wzbudzanie poczucia winy;

• pomijanie, unikanie określonych osób (bez konfrontacji na temat powodów takiego zachowania);

• sabotowanie starań innych;

• obrażanie się i „karanie” milczeniem;

• dwuznaczne komplementy, uwagi z drugim dnem.

Tego typu zachowania częściej zdarzają się osobom, które w dzieciństwie doświadczyły braku akceptacji dla jawnego wyrażania uczuć. Nie nauczyły się rozwiązywać konfliktów i konfrontować się z trudnymi sytuacjami, więc okazują złość i frustrację w pośredni sposób. Podobne reakcje mogą więc czasami dotyczyć niemal wszystkich, o ile znajdą się w sytuacji, w której nie mogą otwarcie pokazać swojego niezadowolenia, np. w pracy czy w szkole. Problem pojawia się, gdy takie zachowanie staje się dominującą czy wręcz jedyną odpowiedzią na konflikty i trudne emocje.

Osobowość bierno-agresywna – przyczyny

Przyczyny zaburzeń osobowości nie są do końca znane. Większość badaczy jest zdania, że cechy osobowości kształtują się w wyniku interakcji czynników genetycznych, biologicznych i społecznych oraz sposobu wychowania.

Wśród teorii na temat powstawania osobowości bierno-agresywnej dominują te dotyczące ambiwalentnych zachowań rodziców. Podczas pierwszych lat życia dziecka są oni nadopiekuńczy i obdarzają je stuprocentową atencją. Wszystkie jego potrzeby są zaspokajane natychmiast, a rodzice nie stawiają mu żadnych wymagań. W ten sposób dziecko przyjmuje wizję bezwarunkowej, nieoczekującej niczego w zamian miłości, w której dwie osoby niemal „zlewają się” ze sobą, tworząc jedność. Na pewnym etapie rozwoju dziecka postawa opiekunów ulega jednak zmianie. Pojawiają się obowiązki i wymagania, do których nie jest ono przyzwyczajone, więc traktuje je jak zamach na swoją wolność i dowód na koniec miłości rodziców. W dorosłym życiu poszukuje bezwarunkowej akceptacji i podziwu, każda niedogodność czy konflikt z innymi są w jego oczach zagrażające.

Podobny efekt może wywołać pojawienie się rodzeństwa w rodzinie, w której do tej pory jedyne dziecko traktowane było jak centrum świata. Istotnymi czynnikami zmiany stają się wówczas rywalizacja i próby zwrócenia na siebie uwagi.

Osobowość bierno-agresywna – terapia

Skłonność do zachowań pasywno-agresywnych przeszkadza w budowaniu pozytywnych kontaktów społecznych i bywa bardzo uciążliwa dla otoczenia. Ponadto jest symptomem nieumiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami i frustracją. Terapia osoby z takimi cechami koncentruje się więc na dwóch obszarach.

Pierwszym z nich jest akceptacja dyskomfortu i nieprzyjemnych uczuć. W tym celu wykorzystywane są m.in. techniki relaksacyjne oraz omawia się wczesne doświadczenia w rodzinie. Lepsze zrozumienie mechanizmów powstawania biernej agresji oraz ewentualnych błędów popełnionych przez opiekunów pozwala pacjentom wyzwolić się z dawnych schematów i poczuć większą autonomię.

Drugim ważnym obszarem są relacje z innymi. Terapia poznawczo-behawioralna uczy asertywności i zdrowej komunikacji. Warto również zająć się zmianą nieprawidłowych przekonań związanych z oczekiwaniem niesprawiedliwego traktowania czy władzą i kontrolą. Dopiero gdy pacjent poczuje się bezpiecznie i zrozumie, że inni nie chcą go nieustannie krzywdzić, będzie w stanie spojrzeć na własne reakcje bardziej obiektywnie i nauczyć się innych schematów działania, osiągając dojrzałość emocjonalną.