Osobowość depresyjna – czym jest i jak ją rozpoznać?

Co to są zaburzenia osobowości?

Skąd wiesz, kim jesteś i jakie są twoje charakterystyczne cechy? Co w twoim zachowaniu wynika z niezmiennych wzorców reagowania, a co może być różne w zależności od sytuacji?

Człowiek zmienia się przez całe życie, a jego zachowanie zależy od wielu czynników – m.in. od zewnętrznych okoliczności, aktualnego samopoczucia czy obowiązujących norm społecznych. Istnieje jednak zbiór cech, które w mniejszym lub większym stopniu pozostają niezmienne i spójne, określając to, jaka jest dana osoba i czym różni się od innych. To właśnie ta kombinacja charakterystyk stanowi jej indywidualną osobowość.

Na przestrzeni lat badacze zmieniali zdanie co do tego, co należy zaliczyć do cech osobowości. Obecnie najczęściej wykorzystywany jest pięcioczynnikowy model autorstwa Paula Costy i Roberta McCrae’a, obejmujący neurotyczność (znajdującą się na przeciwnym krańcu spektrum do stałości emocjonalnej), ekstrawersję (i introwersję), otwartość na doświadczenie, ugodowość (i antagonizm) oraz sumienność (i nieukierunkowanie).

O zaburzeniach osobowości mówi się natomiast, kiedy dana osoba odznacza się trwałymi, nieprawidłowymi wzorcami osobowości, które prowadzą do cierpienia i utrudniają funkcjonowanie w społeczeństwie. Do dziś nie do końca wiadomo, jakie są ich przyczyny. Najprawdopodobniej ich występowanie wynika z interakcji biologicznych, genetycznych oraz psychospołecznych czynników ryzyka.

Skłonność do depresji – jak ją rozpoznać?

Depresja to zaburzenie psychiczne, które może dotknąć właściwie każdego. Nie istnieje żaden pewny sposób na jej przewidzenie lub zapobiegnięcie wystąpienia. Istnieje jednak kilka predyspozycji i okoliczności, które zwiększają ryzyko zaburzeń nastroju (takich jak „klasyczna depresja”, ale także depresja lękowa, psychotyczna czy choroba afektywna dwubiegunowa). Należą do nich m.in. trudne wydarzenia życiowe, np. śmierć bliskiej osoby, problemy zawodowe czy kryzys w związku partnerskim. Oprócz tego wśród czynników zwiększających prawdopodobieństwo tego typu problemów psychicznych można wymienić m.in. doświadczenie przemocy fizycznej lub seksualnej w dzieciństwie, duże, życiowe zmiany (takie jak zmiana pracy lub miejsca zamieszkania), nadużywanie substancji psychoaktywnych, występowanie zaburzeń psychicznych w bliskiej rodzinie, ciążę, poród i okres okołoporodowy, przewlekły ból lub choroby somatyczne, niskie poczucie własnej wartości oraz silne kompleksy związane z wyglądem zewnętrznym. W powstawaniu depresji biorą udział również kwestie bezpośrednio związane z funkcjonowaniem psychicznym, takie jak strategie radzenia sobie ze stresem, odczuwane emocje, wsparcie społeczne, a także cechy osobowości. Ale czy można powiedzieć, że istnieje jeden wzorzec osobowościowy, który pozwala przewidzieć depresję?

Czy istnieje coś takiego jak depresyjne zaburzenie osobowości?

Wielu badaczy podkreśla, iż mówienie o „osobowości depresyjnej” jest błędem, gdyż zaburzenie to może dotknąć każdego, niezależnie od jego cech charakterologicznych. W rzeczywistości jednak istnieje kilka cech i zachowań, które mają udowodniony wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i zapadanie na zaburzenia nastroju.

Depresja częściej dotyka osoby, które mają takie cechy jak:

• perfekcjonizm,

• skłonność do pesymizmu,

• problemy z odprężeniem się,

• wysoka potrzeba osiągnięć,

• samokrytycyzm,

• poczucie braku wpływu na własne życie (choć zdarza się też, że silne poczucie odpowiedzialności zwiększa napięcie emocjonalne),

• nadmierna zależność interpersonalna,

• lęk przed zmianami,

• uległość i brak asertywności,

• problem z wyrażaniem trudnych emocji,

• wysoka wrażliwość na bodźce.
  

Żadna z obowiązujących, oficjalnie przyjętych klasyfikacji zaburzeń psychicznych nie uwzględnia takiej jednostki chorobowej jak „depresyjne zaburzenie osobowości” czy „osobowość depresyjna” (albo proponowana przez niektórych „osobowość maniakalno-depresyjna”). DSM-IV-TR (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) zawiera jednak tego typu propozycję (obok osobowości bierno-agresywnej) w dodatku zbierającym kategorie przeznaczone do dalszych badań. Oznacza to, iż naukowcy dopiero sprawdzają, czy rzeczywiście istnieje konkretny wzorzec osobowości ściśle powiązanym z depresją. Na razie możemy mówić jedynie o cechach, które w pewien sposób korelują z takimi problemami, jednak nie przesądzają o ich wystąpieniu.

Dość dobrze zbadany jest natomiast związek depresji z innymi zaburzeniami osobowości, które zostały opisane w oficjalnych klasyfikacjach zaburzeń. Ryzyko choroby afektywnej wzrasta m.in. przy osobowości chwiejnej emocjonalnie, osobowości borderline, unikającej, zależnej, histrionicznej czy obsesyjno-kompulsyjnej.

Depresja a cechy osobowości

Warto pamiętać, iż korelacja może wskazywać na związek przyczynowo-skutkowy, jednak nie zawsze wiadomo, jaki jest kierunek tej zależności. Zarówno cechy osobowości, jak i niektóre zaburzenia współwystępujące mogą być więc nie tylko przyczyną, ale również skutkiem depresji. Proponowany przez niektórych naukowców model „blizny” opisuje nieprawidłowe cechy oraz strategie działania nabyte w wyniku cierpienia będącego nieodłącznym elementem problemów emocjonalnych. Może się również zdarzyć, iż objawy innych zaburzeń są jedynie efektem depresyjnego nastroju i znikają wraz z ustąpieniem epizodu depresyjnego. Np. silne, emocjonalne reagowanie na pozornie błahe problemy, brak pewności siebie czy wysoka wrażliwość mogą wynikać z pogorszonego samopoczucia i już doświadczanych trudności. Jeszcze inne cechy i zaburzenia mogą mieć wspólne przyczyny z depresją, w związku z czym często występują jednocześnie, nie pozwalając na określenie, który problem był pierwszy.