Uzależnienie od kofeiny – jak się rozwija i w jaki sposób się je leczy?

Uzależnienie od kofeiny – rosnący problem

Uzależnienia stanowią złożoną grupę zaburzeń psychofizycznych. Wśród częściej występujących wymienia się: uzależnienie od hazardu, uzależnienie od cukru, uzależnienie od telefonu, uzależnienie od internetu, uzależnienie od narkotyków. Coraz częściej poruszany jest temat uzależnienia od kofeiny. Chociaż klasyfikacja DSM-V (z ang. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego wyklucza kofeinę z diagnostycznego schematu uzależnienia od substancji psychoaktywnych, to Światowa Organizacja Zdrowia uznaje, że kofeina może powodować uzależnienie.

Kofeina to naturalnym alkaloid, który występuje w ziarnach kawy i kakao oraz w liściach herbaty. Substancja ta znana jest z właściwości pobudzających i zdolności do zmniejszania uczucia senności. Główne źródło kofeiny stanowią: kawa, napoje typu cola, herbata. Badacze podkreślają wzrost odsetka konsumentów kofeiny, w tym zwłaszcza w grupie dzieci i młodzieży. Spożycie produktów zawierających kofeinę w tej grupie wzrosło w ciągu ostatnich 30 lat o 70%. A niestety negatywne konsekwencje przyjmowania kofeiny rozwijają się przeważnie wśród osób wrażliwych, do których należą właśnie dzieci i młodzież. 

O uzależnieniu od kofeiny mówi się, gdy przyjmowanie regularnie wysokich dawek kofeiny powoduje skutki uboczne. Dla określenia tego rodzaju uzależnienia stosuje się nazwę kofeinizm. Należy jednak zaznaczyć, że oszacowanie dziennych dawek kofeiny, która przyczyni się do powstania uzależnienia, to kwestia niezwykle indywidualna. Najczęściej w literaturze przedmiotu spotyka się wartości 600–750 mg kofeiny, co odpowiada średnio 3–6 kawom dziennie, w zależności od gatunku kawy.

Jak dochodzi do uzależnienia od kofeiny?

Kofeina działa na układ nerwowy – blokuje receptory adenozynowe (regulują uwalnianie neuroprzekaźników) w strukturach należących do układu nagrody – w jądrach półleżących i w korze przedczołowej. Receptory te zlokalizowane są szczególnie w tych strukturach mózgu, w których występują znaczne ilości dopaminy. Przeciętnie spożywane dawki kofeiny nie powodują zwiększenia uwalniania dopaminy w jądrze półleżącym, tylko w korze przedczołowej. W efekcie dochodzi do pobudzenia i wzrostu aktywności. 

Duże dawki kofeiny mogą aktywować jądro półleżące i korę przedczołową, a przez to działać stymulująco, podobnie jak amfetamina, prowadząc tym samym do objawów uzależnienia. Przewlekłe zażywanie kofeiny może doprowadzić do rozwoju tolerancji na jej działanie, a w sytuacji odstawienia kofeiny — do objawów odstawiennych. Tolerancja określana jest jako potrzeba zażywania znacznie większych ilości, by osiągnąć pożądany efekt. 

Przerwanie spożywania kofeiny może prowadzić do: pogorszenia procesów poznawczych, pogorszenia sprawności, drażliwości, zmęczenia, braku energii, problemów z koncentracją uwagi, problemów z zasypianiem, spłycenia snu, spadku nastroju, zmęczenia, bólu głowy, osłabienia, zmniejszenia aktywności, drażliwość, lęku, nerwowości. Następstwa takie pojawiały się po 6–43 godzinach od odstawienia i trwają nawet 2–9 dni.

Uzależnienie od kofeiny – objawy

Uzależnieniu od kofeiny towarzyszyć może szereg objawów. Dotykają one różnych sfer organizmu ludzkiego – somatycznej, psychicznej i behawioralnej. Do możliwych działań niepożądanych kofeinizmu należą: 

• ból głowy,

• drażliwość, pobudzenie, wybuchowość,

• coraz mniejsze odczuwanie skutków picia kawy – niedosyt w uzyskaniu pożądanych efektów,

• problemy ze snem, bezsenność, 

• sięganie po kawę z czystej potrzeby – w momencie, kiedy nie ma się na nią ochoty, jednak czuję się potrzebę jej wypicia,

• sięganie po kawę pomimo zakazów i przeciwwskazań zdrowotnych,

• przyspieszona praca serca i palpitacje, 

• niepokój, lęk, 

• drżenie mięśni, 

• zwiększona diureza,

• zaburzenia czucia,

• zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunka).

Objawy uzależnienia od kofeiny są mało charakterystyczne, a przez to trudne do jednoznacznego określenia. Należy również podkreślić, że spożycie bardzo dużej ilości kofeiny – ponad 3200 mg – porównywalnie to mniej więcej 32 filiżanki – jest dawką śmiertelną.

Uzależnienie od kofeiny – jak leczyć?

Leczenie uzależnienia od kofeiny rozpoczyna się od stwierdzenia istnienia tego problemu i rozpoznania źródeł kofeiny. Wiedza na ten temat pomoże w zmniejszeniu nieświadomej konsumpcji kofeiny. Przykładowa zawartość kofeiny w:

• szklance kawy rozpuszczalnej – 100 mg,

• szklance kawy parzonej – około 200 mg,

• szklance kawy bezkofeinowej i kakao – niespełna 5 mg,

• szklance herbaty – 100 mg,

• 100 g mlecznej czekolady – 20 mg,

• tabletce przeciwbólowej – 65 mg,

• małej puszce napoju typu cola – 20–35 mg.

Kofeinę powinno odstawiać się stopniowo. Nagłe zaprzestanie jej przyjmowania wiąże się z ryzykiem objawów odstawiennych. Przykładowo, kiedy chce się ograniczyć ilość przyjmowanej kofeiny, to warto skorzystać ze słabszych mieszanek kawy, zastąpić kawę parzoną rozpuszczalną, następnie rozpuszczalną bezkofeinową. Na początkowych etapach odstawienia warto przestrzegać określonych pór picia kawy – jeśli przez lata piło się ją rano, to powinno się trzymać tych godzin. Dzięki temu organizm nie doświadczy tak dużego szoku. W razie potrzeby warto skorzystać z pomocy psychologa. Należy podkreślić, że nie ma konieczności całkowitego wyeliminowania kawy z diety. Kofeina ma także zalety. Jedna filiżanka czy dwie kawy dziennie to niewątpliwie doskonały sposób na relaks i energię do działania. Pomagają lepiej skupiać uwagę i wpływają na wydłużenie czasu koncentracji.