Jadłowstręt psychiczny – objawy, diagnoza i terapia

Czym jest jadłowstręt psychiczny?

Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) to jedno z najczęściej występujących zaburzeń odżywiania i zarazem najgroźniejsze, mogące prowadzić nawet do śmierci. Polega przede wszystkim na drastycznym ograniczeniu przyjmowania pokarmów, zwykle w celu intencjonalnej utraty wagi. Towarzyszy mu zaburzony obraz wyglądu własnego ciała oraz silny lęk przed przytyciem.

Co ciekawe, wielu badaczy wskazuje, iż termin „jadłowstręt” (anorexia) jest nieadekwatny i mylący, ponieważ sugeruje brak apetytu lub wręcz wstręt do jedzenia, tymczasem w przypadku jadłowstrętu psychicznego są one jedynie deklarowane. Osoby chore na anoreksję często zaprzeczają, jakoby były głodne, a w rzeczywistości ich cierpienie polega na konflikcie pomiędzy rozpaczliwą potrzebą przyjmowania pokarmów, a lękiem przed jego konsekwencjami.

Diagnoza jadłowstrętu psychicznego nie jest łatwa, ale są pewne przesłanki świadczące o tym, że dana osoba może wymagać pomocy. Jakie są kryteria diagnostyczne anoreksji?

• masa ciała utrzymuje się na poziomie co najmniej 15% poniżej oczekiwanej w danym wieku i przy określonym wzroście (warto jednak pamiętać, iż współcześnie odchodzi się od wykorzystywania wskaźnika BMI do diagnostyki jednostek, zaś sama waga czy wygląd ciała nie są wystarczającymi kryteriami do stwierdzenia jadłowstrętu psychicznego);

• utrata wagi jest związana z celowym unikaniem przyjmowania wysokoenergetycznych pokarmów, a także z prowokowaniem wymiotów, wykonywaniem intensywnych ćwiczeń fizycznych, stosowaniem środków przeczyszczających lub/i leków tłumiących łaknienie;

• osoba chora ma zaburzony obraz własnego ciała;

• na dalszym etapie choroby występują zaburzenia hormonalne, objawiające się np. zanikiem miesiączki oraz spadkiem libido;

• w przypadku młodych osób dochodzi do zahamowania rozwoju fizycznego;

• osoba chora odczuwa intensywny lęk przed przybraniem na wadze i otyłością;

• kształt ciała i waga nadmiernie wpływają na samoocenę osoby chorej;

• osoba chora nie jest świadoma swojej niskiej masy ciała.

Jadłowstręt psychiczny – objawy

Rozpoznanie anoreksji bywa bardzo trudne, zwłaszcza w początkowym stadium choroby. Zachowania wynikające z tego zaburzenia należą do akceptowanych społecznie, a często wręcz wiążą się z uznaniem i podziwem otoczenia. Warto pamiętać, iż większość pacjentów rozpoczynających odchudzanie nie tylko nie jest alarmująco szczupła, ale wręcz zmaga się z nadwagą (która jest jednym z impulsów do rozpoczęcia diety redukcyjnej).

Z pewnością warto trzymać rękę na pulsie, jeśli bliska Ci osoba:

• nagle zaczyna intensywnie się odchudzać;

• bardzo dobrze zna kaloryczność poszczególnych produktów;

• unika jedzenia, zwłaszcza w towarzystwie (kiedy jest zapraszana do posiłków, zwykle mówi, że przed chwilą jadła i jest najedzona);

• jednocześnie bardzo chętnie przygotowuje potrawy dla innych (sama ich nie jedząc);

• często mówi o jedzeniu i odżywianiu;

• rezygnuje z produktów wysokokalorycznych, takich jak olej, cukier czy masło;

• podczas posiłków wykonuje ruchy, które imitują jedzenie, ale z jej talerza prawie nic nie znika (kroi produkty, przesuwa je na talerzu itp.);

• ukrywa lub wyrzuca niezjedzony pokarm;

• nagle angażuje się w intensywne ćwiczenia fizyczne;

• wycofuje się z kontaktów społecznych;

• mimo utraty wagi, a nawet skrajnego wychudzenia, nadal się odchudza.

Alarmujące są także takie objawy jak sucha, łuszcząca się skóra (jeśli dana osoba nie miała wcześniej takich problemów), wypadanie włosów oraz szybkie marznięcie.

Własna ocena objawów występujących u danej osoby jest jednak dopiero pierwszym etapem rozpoznania choroby. Wszystkie zaburzenia odżywiania (m.in. anoreksja i bulimia, kompulsywne objadanie się czy łaknienie spaczone) powinny być diagnozowane przez odpowiednich specjalistów, którzy dobiorą specjalne leczenie, mogące nie tylko poprawić zdrowie, ale nawet uratować życie.

Przyczyny anoreksji

Przyczyny oraz patomechanizm anoreksji nie są jeszcze do końca zbadane i istnieje co najmniej kilka teorii wyjaśniających jej podłoże. Dominuje jednak pogląd, iż jest to zaburzenie wieloczynnikowe, w którym wrodzone czynniki ryzyka spotykają się z wydarzeniami zewnętrznymi.

Wśród cech osobowościowych, które predysponują do wystąpienia zaburzeń odżywiania, wymieniane są m.in. wrażliwość emocjonalna i silne przeżywanie emocji, skłonność do perfekcjonizmu, wysoka inteligencja, wysoki poziom lęku, silna potrzeba uznania, strach przed porażką oraz niskie poczucie własnej wartości. U osób z anoreksją często stwierdza się też zaburzenia metabolizmu neuroprzekaźników, takich jak serotonina czy noradrenalina.

Z kolei w rodzinach pacjentów z jadłowstrętem często widoczne są nadopiekuńczość, nadmierne angażowanie się całej rodziny w sprawy poszczególnych jej członków (i brak akceptacji dla ich odrębności), nieumiejętność rozwiązywania konfliktów i unikanie ich, nadmierne zaangażowanie dziecka w związek rodziców, nacisk na określony wygląd oraz nadawanie jedzeniu specjalnego znaczenia. Czynnikami wyzwalającymi chorobę mogą być też sytuacje kryzysowe i traumatyczne (np. wykorzystanie seksualne) oraz znaczące zmiany w życiu, takie jak przeniesienie do nowej szkoły, rozwód rodziców czy przeprowadzka.

Mówiąc o anoreksji, nie sposób nie wspomnieć również o czynnikach kulturowych, czyli powszechnej obsesji na punkcie szczupłego wyglądu oraz bardzo restrykcyjnych kanonach piękna. Na jadłowstręt najczęściej zapadają młode kobiety w okresie dojrzewania, nieakceptujące zmian w swoim ciele oraz pozostające pod silnym wpływem otoczenia (co oczywiście nie oznacza, że zaburzenie to nie może dotknąć osoby w innym wieku lub mężczyzny). Można powiedzieć, iż zaburzenia odżywiania to w rzeczywistości nadmierne uwewnętrznienie obowiązujących przekonań i norm społecznych, zgodnie z którymi szczupła sylwetka jest jedną z największych wartości, zaś chudnięcie i tycie postrzegane są w kategoriach sukcesu lub porażki.

Jadłowstręt psychiczny atypowy

Choć w diagnostyce „klasycznej” postaci anoreksji jednym z branych pod uwagę czynników jest niska masa ciała, w rzeczywistości zaburzenia odżywiania opierają się przede wszystkim na zmianach w myśleniu i zachowaniu. W związku z tym coraz częściej rozpoznaje się jadłowstręt psychiczny atypowy, w którym waga może być normalna, a nawet wyższa niż przeciętna. Szacuje się, że nawet 40% pacjentów leczonych na zaburzenia odżywiania może cierpieć na jadłowstręt psychiczny atypowy. Niestety brak symptomów choroby widocznych na pierwszy rzut oka może utrudnić oraz opóźnić rozpoznanie problemu. Osoba chora znajduje się jednak pod wpływem bardzo silnego stresu i cierpienia związanego z negatywnym obrazem siebie oraz nakładanymi na siebie nierealistycznymi oczekiwaniami. Objawami tego typu anoreksji są intensywny lęk przed przytyciem i otyłością, zauważalna zmiana w sposobie odczuwania kształtu i wagi swojego ciała, drastyczna dieta (lub post), nadmiernie intensywne ćwiczenia fizyczne oraz ogromny wpływ wagi na samopoczucie i samoocenę

Skutki jadłowstrętu psychicznego

Choć anoreksja jest zaburzeniem dotyczącym funkcjonowania psychiki, jej skutki są odczuwalne również w zakresie zdrowia somatycznego (fizycznego). Długotrwałe ograniczanie przyjmowania pokarmów prowadzi do wyniszczenia całego organizmu, a nieleczona choroba może skutkować nawet śmiercią. Jednym z pierwszych skutków niedożywienia jest problem z termoregulacją (brak tolerancji niskich i wysokich temperatur), a w efekcie pojawienie się tzw. lanugo, czyli meszku na ciele. Skóra staje się przesuszona i mało elastyczna, zaś paznokcie i włosy – łamliwe i kruche. Oprócz tego mogą pojawić się takie dolegliwości jak próchnica, odwodnienie, skurcze łydek, bóle brzucha, zawroty głowy, omdlenia, arytmie i kołatanie serca, anemia, a także zmiany w obrębie układu mięśniowo-kostnego (zwłaszcza, jeśli osoba chora jest w szczytowym okresie rozwoju masy kostnej). Niedożywienie prowadzi do zaburzeń hormonalnych, które wiążą się z utratą miesiączki, a nawet mogą skutkować niepłodnością. Wśród powikłań wymienia się też zaburzenia endokrynologiczne (choroby tarczycy), choroby układu krążenia, wrzody żołądka, nadżerki przełyku, osteoporozę, niedociśnienie czy różnego typu zaburzenia psychiczne.

Jadłowstręt psychiczny jako objaw innych chorób

Odmawianie przyjmowania pokarmów nie zawsze jest skutkiem jadłowstrętu psychicznego, czyli anoreksji. Dlatego tak ważne jest udanie się po pomoc do specjalisty, który nie tylko oprze swoją diagnozę na widocznych objawach, ale także wykluczy występowanie innych chorób mogących dawać podobny obraz.

Anoreksja może być np. jedną z tzw. masek depresji. Depresja maskowana to depresja, która „ukrywa się” pod symptomami wskazującymi na inną chorobę. Mogą to być dolegliwości somatyczne, zespoły bólowe, zaburzenia snu, nadużywanie używek, a także zaburzenia odżywiania.

Oprócz tego ograniczanie przyjmowania pokarmów bywa symptomem zaburzeń psychotycznych. Niektórzy pacjenci mogą być np. przekonani, że podawana im żywność jest zatruta i z tego powodu odmawiać jedzenia.

Jadłowstręt (rozumiany dosłownie, jako brak apetytu i wstręt do jedzenia) może pojawić się także w przebiegu innych chorób, m.in.:

• infekcji bakteryjnych i wirusowych,

• nowotworów,

• cukrzycy,

• alkoholizmu,

• przewlekłej obturacyjnej choroby płuc,

• żółtaczki,

• AIDS,

• demencji (choć warto mieć na uwadze, że brak apetytu u osób starszych może być związany też z licznymi dotykającymi ich chorobami somatycznymi),

• chorób serca,

• chorób nerek.

Leczenie jadłowstrętu psychicznego

Proces leczenia jadłowstrętu psychicznego bywa trudny i długotrwały, zwłaszcza jeśli zmiany w psychice i przekonaniach były budowane długo. To m.in. dlatego tak ważne jest szybkie dostrzeżenie problemu i rozpoczęcie leczenia, które powinno opierać się na współpracy specjalistów z różnych dziedzin: internisty i psychoterapeuty, a często także psychodietetyka, psychiatry oraz lekarzy zajmujących się zaburzeniami towarzyszącymi: endokrynologa, kardiologa czy ginekologa (zobacz, do kogo udać się po pomoc).

Najważniejszym oddziaływaniem jest psychoterapia, która może obejmować zarówno sesje indywidualne, jak i rodzinne. Na terapii prowadzona jest psychoedukacja, a także trening radzenia sobie z emocjami, zmiany przekonań, budowania stabilnego poczucia własnej wartości itp. Oprócz tego należy skupić się na przywróceniu prawidłowej masy ciała i leczeniu fizycznych następstw niedożywienia.

Warto pamiętać, że dla osoby z anoreksją takie leczenie (a zwłaszcza działania w kierunku przybrania na wadze) może być trudne emocjonalnie, w związku z czym potrzebuje ona dużo wsparcia i zrozumienia.