Stopa - budowa i funkcje. Choroby stopy powodujące ból

Anatomia stopy

Stopa to najbardziej dystalna (anatomicznie skierowana ku końcowi) część kończyny dolnej. Podstawę budowy i działania stopy stanowią łącznie 33 stawy, 26 kości oraz 107 ścięgien i więzadeł, które warunkują pracę wielu mięśni. To bardzo dużo elementów, jak na stosunkowo niewielką pod względem powierzchni strukturę. Stopę pokrywa skóra, w której nie ma gruczołów łojowych, ale za to są liczne gruczoły potowe, drobne naczynia krwionośne i zakończenia nerwowe. Zakończenia palców chronione są przez zbudowane z keratyny paznokcie. W tradycyjnym podziale w obrębie stopy wyróżnia się trzy części: przodostopie (tworzą je paliczki i kości śródstopia), śródstopie, tyłostopie.

Oto jak przedstawia się anatomia stopy:

• kości stępu - łączą stopę z golenią (odcinkiem kończyny między stawem skokowym i kolanem, tzw. podudziem). W skład stępu wchodzi siedem kości,

• kości śródstopia - łączą się z jednej strony za pomocą stawów z kośćmi stępu, a z drugiej poprzez zakończenia z odpowiadającymi im palcami stopy,

• kości palców stopy, czyli tzw. paliczki.

Jakie funkcje pełni stopa?

Stopa, mimo że jest niewielką częścią Twojego ciała, to odgrywa w nim wiele istotnych ról. Tworzy sprężyste i mocne sklepienie, które pozwala na dźwiganie ciężaru ciała. Na podstawie pozostawionych śladów stóp możliwe jest oszacowanie masy ciała danej osoby. Przez stopę realizowane są takie funkcje, jak:

• funkcja lokomocyjna - zapewnienie możliwość poruszania się,

• funkcja nośna - stopa to tzw. dźwigar ciała. Utrzymuje się na niej podczas biegania, chodzenia czy stania masa wszystkich budujących Twoje ciało elementów,

• funkcja podporowa - realizowana dzięki występującym na stopie punktom podparcia, które tworzą tzw. trójkąt, i dopełnieniu ich przez ścięgna, więzadła, mięśnie, pomiędzy którymi tworzą się „mosty-sklepienia”. To one zapewniają stabilne stanie bez względu na powierzchnię,

• funkcja amortyzacyjna - dzięki swojej skomplikowanej budowie ruchy wykonywane przez stopę są płynne, a podczas nagłych sytuacji mogą się szybko zmieniać bez zachwiania stabilności ciała, chroniąc przed upadkiem,

• funkcja przekaźnikowa - poprzez stopy możliwe jest poznanie ukształtowania terenu, ale i faktury czy temperatury powierzchni, po której się stąpa. Wszystko za sprawą zakończeń nerwowych. Stopa jest źródłem wielu doznań zmysłowych. W samej jej podeszwie zlokalizowanych jest ponad 200000 zakończeń nerwowych, które odpowiadają za odbiór bodźców zewnętrznych.

Choroby stóp - szeroka kategoria dolegliwości

Choroby stóp to niezwykle szeroka kategoria rozmaitych dolegliwości. Wymienia się tutaj problemy wynikające z dysfunkcji kości i innych elementów strukturalnych, budujących stopę, ale i dolegliwości w obrębie skóry. Poniżej pokrótce omówione zostały najbardziej znane schorzenia stóp, które są źródłem bólu.

Zwichnięcia i złamania struktur stopy

Zwichnięcie jest nierzadko mylnie utożsamiane ze skręceniem. Skręcenie to uraz prowadzący do przekroczenia fizjologicznego zakresu ruchu w stawie. Spośród wszystkich stawów najczęściej stwierdzana jest skręcona kostka. Zwichnięcie to uszkodzenie stawu. Dochodzi w nim do przemieszczenia się względem siebie kości i elementów tworzących stawy stopy.

Do typowych objawów zwichnięcia stawu należą: opuchnięte stopy, krwiak okolicy urazu, silny ból stopy, zniekształcenie obrysu stawu, brak lub ograniczenie ruchomości, uszkodzenie nerwów lub naczyń krwionośnych. Zwichnięcie wymaga nastawienia stawu. To bolesny zabieg, który wykonywany jest pod znieczuleniem. Po nastawieniu staw zostaje usztywniony na kilka tygodni.

Złamanie kości to przerwanie ich ciągłości wskutek przekroczenia granicy wytrzymałości. W obrębie stopy zazwyczaj dochodzi do złamania kości śródstopia, np. podczas nieszczęśliwego wypadku (jak upadek z wysokości) czy intensywnego wysiłku (nieprawidłowego ustawienia stopy podczas wykonywania ciężkiej pracy fizycznej). Pierwszym objawem złamania kości jest silny ból stopy, który staje się jeszcze mocniejszy w trakcie uciskania, chodzenia, ruchu palcami. Pojawiają się krwiak powodujący zasinienie i obrzęk ograniczający ruchy.

Płaskostopie

Prawidłowo zbudowana stopa nie dotyka podłoża całą powierzchnią. Jej kości tworzą łuk. Stopa wspiera się o podłoże w trzech miejscach - piętą, głową piątej i pierwszej kości śródstopia. Przeciwieństwem takiego ułożenia stopy jest płaskostopie. To zniekształcenie stopy, które charakteryzuje się obniżeniem jej fizjologicznych sklepień. W konsekwencji stopa jest płaska i niemal cała przylega do podłoża. Jej kości ułożone są w linii prostej. Wyróżnia się dwa główne rodzaje płaskostopia:

• podłużne - powstaje przez obniżenie przyśrodkowego łuku stopy,

• poprzeczne - powstaje przez obniżenie przedniego poprzecznego łuku stopy.

Do płaskostopia dochodzi przede wszystkim w wyniku upośledzenia pracy mięśni, które odpowiadają za utrzymanie wysklepienia łuków. Predysponują do niego też duże obciążenia, noszenie niewłaściwego obuwia, nadmierna masa ciała. W płaskostopiu obserwuje się zwłaszcza ból stopy od spodu.

Koślawość palucha

Koślawość palucha to często występująca przypadłość. Potocznie określana jest jako halluksy. Do jej powstania predysponuje przede wszystkim noszenie nieodpowiedniego obuwia, w tym zwłaszcza na wysokim obcasie, za ciasnego, o wąskich noskach. Obcas powoduje przeciążenie przodostopia, w następstwie czego dochodzi do jego poszerzenia. Spiczasty kształt butów przyczynia się do koślawego ustawienia palucha. Dużą rolę w powstawaniu halluksów odgrywają predyspozycje genetyczne. Czynnikami ryzyka są też otyłość i stojący tryb życia. Grupą szczególnie zagrożoną są tancerze klasyczni, którzy niefizjologicznie obciążają stopy specjalnym obuwiem. Objawy halluksów to zwłaszcza: deformacja stopy, zaczerwienienie skóry, problemy z poruszaniem palcem, ból w stopie, obrzęk, odciski.

Zmiany reumatyczne

W stopie rozwinąć się mogą zmiany wynikające z reumatoidalnego zapalenia stawów. To powszechnie występująca w społeczeństwie choroba. Przyczyny jej powstania nie są dokładnie wyjaśnione. Za najbardziej prawdopodobną uważa się czynniki genetyczne w połączeniu z zakażeniem bakteryjnym lub wirusowym, które ujawniają chorobę. W wyniku choroby pojawić się mogą takie nieprawidłowości, jak:

• płaskostopie poprzeczne,

• paluch koślawy,

• palce młotkowate - są następstwem płaskostopia poprzecznego i palucha koślawego. Zazwyczaj dotyczą II palca, a w ciężkich przypadkach III i IV. Palce młotkowate charakteryzują się występowanie przykurczu ścięgna zginacza palca, w wyniku czego palec jest nieprawidłowo zgięty w stronę podeszwową,

• palec nakładający się - polega na nakładaniu się na siebie sąsiadujących palców. Konsekwencją tego są częste odciski między palcami, na stawach międzypaliczkowych i opuszkach.

Dna moczanowa

Dna moczanowa, tzw. podagra, to schorzenie charakteryzujące się wytwarzaniem nadmiernej ilości kwasu moczowego. Ten ulega krystalizacji, odkłada się w stawach i w okalających ich tkankach. Zmiany obserwuje się przeważnie w I stawie śródstopno-paliczkowym palucha. Dla podagry typowy jest ostry, nagły ból stóp, który pojawia się wcześnie rano lub nocą. Chory staw jest zaczerwieniony i obrzęknięty. Skóra nad nim staje się błyszcząca i napięta.

Neuralgia Mortona

Nerwiak Mortona to zespół bólowy śródstopia, za który odpowiadają nieprawidłowości w obrębie więzadła poprzecznego. Predysponują do tego: ganglion (galaretowaty guzek), nadmierne obciążenie i rozciąganie więzadła poprzecznego, nadwaga, źle dopasowane obuwie i patologie stopy, m.in. palce młotkowate, halluksy, stopa wydrążona (nadmierne wysklepienie jednego z łuków stopy, w wyniku którego jest zbyt uniesiona). Dla nerwiaka Mortona typowe są: ból podeszwy przy palcach, mrowienie między palcami lub kośćmi śródstopia, skurcze palców.

Zapalenia ścięgien

Zapalenie ścięgna definiuje się jako ostry stan zapalny, do którego dochodzi na skutek przeciążeń spowodowanych nadmiernym wysiłkiem, gdy ścięgna nie zostały do niego odpowiednio przygotowane. W obrębie stopy często występuje zapalenie ścięgna Achillesa. Tzw. ścięgno piętowe to największe ścięgno w organizmie. Oprócz zbyt intensywnej aktywności do przyczyn stanu zapalnego ścięgna Achillesa zalicza się m.in.: nieprawidłowości w obrębie mechaniki stopy, noszenie źle dobranego obuwia, zmiany degeneracyjne, postępujące wraz z wiekiem (np. nadmierną sztywność ścięgien, osłabienie siły mięśniowej), dnę moczanową. Charakterystycznym objawem zapalenia ścięgna Achillesa jest ból pięty i dolnej części łydki. Dodatkowo występują trudności w chodzeniu, zwłaszcza po schodach, sztywność łydki, opuchlizna. Poza fachowym postępowaniem na zapalenie ścięgna Achillesa pomocne jest leczenie domowe.

1. P. Jastrzębski i in., Metatarsalgia jako kostno-stawowa przyczyna zaburzenia funkcji stopy, „Annales Academiae Medicae Silesiensis” 2019, nr 73, s. 134-143.
2. A. Srokowska i in., Nadwaga a płaskostopie u dzieci w wieku przedszkolnym - raport z badań, „Journal of Education, Health and Sport” 2015, t. 5, nr 4, s. 380-404.